Nie dowiadujemy się dokładnie, gdzie ani kiedy dzieje się akcja filmu, wyraźnie jednak czujemy, że to czas siermiężnego komunistycznego reżimu. Znajdujemy się w bliżej nieokreślonym sowieckim instytucie i ani razu nie opuścimy jego murów. Przeprowadzane są tu tajemnicze eksperymenty z promieniowaniem – widzimy wchodzących do dziwnych komór nagich mężczyzn, „dobrowolnie” poświęcających siędla dobra nauki. Badania prowadzi profesor Blinow wraz z gościem z Francji, niejakim Lukiem Bigé. Podobnie jak cały personel, zachodzą oni często do instytutowej kantyny, gdzie pracują dwie kobiety. Kierowniczką jest Natasza; młodsza Olga niespecjalnie jej słucha – wszak to bufet państwowy, przełożona nie może jej zwolnić. Pracodawca jest więc niewidzialny, co nie znaczy, że nie istnieje – jest nim sam system, który w pewnym momencie da o sobie znać.

W systemie tym kobietom przydzielono funkcję karmienia mężczyzn i sprzątania po nich.

Sytuacja wymusza swoistą solidarność między pracownicami, która współistnieje jednak z pewnym rodzajem rywalizacji. Choć o nic konkretnego nie konkurują, to grają ze sobą w osobliwą grę, której reguły tworzą się spontanicznie podczas prowadzonych po wódce psychologicznych sparingów. Obserwujemy wówczas fascynujące seanse zbliżeń i oddaleń, zwierzeń i poniżeń. Niekiedy Natasza odgrywa się za swe niepowodzenia na Oldze, która chętnie prowokuje ją swą młodością i urodą. Tak jakby tylko czekała na atak, tak jakby agresja – nie tylko słowna, ale i fizyczna – miała być wyrazem bliskości. Innymi razy pojawiają się między nimi momenty czulsze: kiedy w wannie rozmawiają o miłości albo gdy Olga tłumaczy próby porozumienia się Nataszy z Francuzem. Te się w końcu powiodą – dojdzie między nimi do zbliżenia. Ale w świecie, gdzie wszystkie role przydzielone zostały na początku, a margines wolności jest bardzo wąski, nie będzie ono zalążkiem nadziei na odmianę losu czy wspólną przyszłość.

Odwrotnie: seks po alkoholu (ukazany zresztą bardzo naturalistycznie) stanie się zarzewiem kolejnych poniżeń Nataszy. W pewnym momencie upomni się o nią bowiem również polityka. Natasza zostanie wezwana na rozmowę przez oficera bezpieki, a to, jak wyglądały takie przesłuchania, dobrze wiemy z filmu Ryszarda Bugajskiego. Także w dwuipółgodzinnym filmie Ilji Chrzanowskiego i Jekatieriny Oertel mamy sceny przerażające. Wrażenie robi jednak nie tylko ich okrucieństwo, ale przede wszystkim duszność przedstawionego tu świata. Mimo całej grozy i upodlenia nie sposób oderwać wzroku od ekranu, w czym pomaga inteligentnie zbudowana struktura całości oraz turpistyczna uroda kadrów.

Za mistrzowsko skomponowane zdjęcia, nagrodzone Srebrnym Niedźwiedziem w Berlinie, odpowiadał Jürgen Jürges – operator współpracujący jeszcze z Fassbinderem w latach 70., a później chociażby z Michaelem Hanekem. W DAU. Nataszy czuć zresztą pewną bezlitosność charakterystyczną dla autora Funny Games (1997). Pozwala ona konfrontować widza z obrazami, które ogląda się bardzo trudno, bo – jak wyraziła się jedna z rosyjskich oponentek filmu, protestujących na Berlinale przeciwko umieszczeniu go w konkursie – „gwałcą widza”.

Jest tu też miejsce dla fassbinderowskiego z ducha zainteresowania proletariatem i tworzenia jego nieuproszczonego (a zatem nieidealizowanego) portretu oraz dla analizy relacji władzy, którą podszyta jest każda, choćby zupełnie błaha, sytuacja. Najbardziej fascynuje jednak rozpisany na dwa głosy portret kobiecości – myślę, że trudny do zrozumienia za zachodnią stroną niegdysiejszej żelaznej kurtyny, gdzie feminizm kształtowany był przez zupełnie inny kontekst polityczny. W warunkach totalitarnych – nawet jeśli oficjalnie równość noszono na sztandarach – obyczajowość została zabetonowana, a pole manewru dla wyłączonych z najwyższych kręgów decyzyjnych kobiet było bardzo ograniczone. Dlatego jedną ze strategii, którą pokazuje film, jest zaprzęgnięcie swoich wdzięków w mechanizm przetrwania. Zaprzedawanie ciała, by ocalić duszę – albo odwrotnie.

Właśnie w upolitycznieniu ciała najmocniej wyraża się właściwy temat DAU. Nataszy. Terror władzy totalitarnej, który sięga do najbardziej intymnych zakątków, to motyw przewodni całej monumentalnej i monstrualnej instalacji DAU. Opisana tu jej część broni się i bez tego kontekstu, bo radykalne metody pracy to jedno, a drugie – piorunujący efekt osiągany przez DAU. Natasza – film, który, ostrzegam, może się przyśnić w nocy i będzie to sen iście piekielny. Ale czy właśnie koszmarem historii nie były czasy rządów totalitarnych?

D A U. N a t a s z a

D A U . N a t a s h a

Rosja, Ukraina, Niemcy, Wielka Brytania 2020, 145’

reż. i scen. Ilja Chrzanowski, Jekatierina Oertel, zdj. Jürgen Jürges, prod. Phenomen Berlin Filmproduktions, wyst. Natalia Bierieżnaja, Olga Szkabarnija, Władimir Ażippo, Aleksiej Blinow, Luc Bigé